De beste tactiek is alles te verbergen wat voor tactiek wordt aangezien.
‘Europa heeft nog nooit iets verfijnders geproduceerd op het gebied van morele subtiliteit’, schreef Friedrich Nietzsche – die meende dat we een filosoof als voorbeeld voor ons leven moeten nemen – over Graciáns Handorakel en de kunst van voorzichtigheid. Nietzsche’s eigen grote voorbeeld, Schopenhauer, auteur van onder andere de kunst van het leven en de kunst van het gelijk krijgen, vertaalde het Handorakel naar het Duits en noemde het werkje ‘absoluut uniek, een boek geschreven voor constant gebruik…een metgezel voor het leven.’
De Spaanse jezuïet Baltasar Gracián (1601-1658) studeerde filosofie, letteren en theologie, en werd daarna beroemd als prediker. In zijn hoofdwerk, het Handorakel, hier vertaald door Theo Kars, geeft hij driehonderd praktische levensregels, over onder andere geduld hebben, opzettelijk vaag spreken en jezelf niet opdringen. Met zijn scherpe, cynische blik op de mensheid onderscheidt hij zich van andere auteurs op het gebied van levenswijsheid.
Als je als werkelijk iets goed wilt betekenen op aarde, moet je volgens hem niet naïef, idealistisch, dromend, door het leven sukkelen. Je moet begrijpen hoe de wereld echt werkt en sluw en berekend te werk gaan.
Mensen volgen bijvoorbeeld eerder hun emoties dan goede redenen. Het uiterlijk is belangrijker dan het innerlijk:
De dingen gaan niet door voor wat ze zijn, maar voor wat zij lijken te zijn. De meeste mensen oordelen alleen naar de buitenkant; een klein aantal ziet daar doorheen.
Daar kunnen we over klagen, over janken, we kunnen weglopen van de niet-luisterende wereld, of daar simpelweg gebruik van maken. Dat laatste adviseert Gracián:
Een goede inhoud volstaat niet, ook het uiterlijk is belangrijk. Een slechte vorm bederft alles, zelfs rede en rechtvaardigheid. Als iets goed wordt gebracht, verliest een weigering haar scherpte en een waarheid haar bitterheid. Een goed verzorgd uiterlijk verfraait zelfs de ouderdom. Het hoe is van groot belang bij alles; met goede manieren steelt men harten. Innemend gedrag geeft glans aan het leven; het haalt wonderen uit als men iets wil bereiken.
Dit betekent overigens niet dat we Kim Kardashian als grote levensvoorbeeld moet stellen:
Er zijn mensen die alleen uit façade bestaan, als huizen die bij gebrek aan middelen niet afgebouwd: een poort als van een paleis geeft toegang tot een woning als een hut. Zulke mensen bezitten niets om bij stil te staan, al komt alles bij hen tot stilstand: als hun eerste begroeting voorbij is, stokt steeds het gesprek.
[…]Wie zelf een oppervlakkige blik heeft, wordt gemakkelijk misleid door dergelijke mensen, maar wie schrander is, kijkt verder. Hij doorziet hen, en stelt vast dat zij leeg zijn en een voorwerp van spot voor de wijzen.
Werkelijke wijze mensen (dat zijn degenen die hun filosofie in de praktijk brengen, zou de Amerikaanse filosoof Thoreau zeggen) leven volgens Gracián in een spagaat. Ze dragen een masker en gaan berekend te werk. Ze ‘denken als weinigen en spreken als velen’:
Goede bedoelingen halen niets uit als de daad vijandig lijkt.
[…]Door tegen de stroom in te willen gaan, stuit men de dwaling niet, maar brengt men alleen zichzelf in gevaar. Alleen Socrates kon zoiets wagen [red: en het was uiteindelijk ook zijn ondergang]. Verschil van mening wordt als belediging opgevat, omdat het een veroordeling is van andermans oordeelsvermogen.
Hoe anders is deze instelling dan die van Diogenes van Sinope, die juist meende dat je moest provoceren:
Diogenes liep het theater binnen tegen de stroom mensen in die naar buiten kwamen. Gevraagd waarom, zei hij: ‘Dat probeer ik mijn hele leven al te doen!’
Als je iets wilt realiseren in deze wereld, is het volgens Gracian belangrijk dat de juiste mensen kent, netwerken noemen we dat tegenwoordig. ‘Men dient ieders instelling na te gaan en zich daaraan aan te passen: al naar de wind waait bedachtzaam of luchthartig zijn en weloverwogen van gedaante wisselen.’
Niemand mag echter doorhebben hoe berekend jij werkelijk bent:
Men moet nooit voorwenden berekend te zijn en vooral nooit inzichten geven in zijn berekeningen, De weloverwogenheid van uw daden moet altijd verborgen blijven, omdat iedere beweging verdacht is, vooral sluwheid, omdat deze ergernis wekt. Als om u heen bedrieglijk wordt gehandeld, wees dan dubbel achterdochtig, maar zonder dit te laten blijken, want dat zou de anderen wantrouwig maken, wat weer veel wrevel en wraakgevoelens zou oproepen; u zou zo tegenwerking losmaken waaraan men nog niet had gedacht. Bedachtzaam te werk gaan levert onbetwistbaar veel nut op. De beheerstheid waarmee wij iets ondernemen, staat borg voor een optimaal resultaat.
Betekent al het bovenstaande dat we kil en gewetenloos, immoreel, als Wall Street bankiers alleen uit op zelfverrijking, door het leven moeten gaan?
‘Nee!’ zou Gracián antwoorden. De deugd is voor hem het allerbelangrijkste. In zijn allerlaatste, driehonderdste advies schrijft hij:
De deugd is het bindsnoer van alle volkomenheden, het middelpunt van het geluk. Zij maakt u tot een voorzichtig, opmerkzaam, wijs, scherpzinnig, begrijpend, dapper, beheerst, rechtschapen, gelukkig, gewaardeerd, authentiek en veelzijdig mens.
Al zijn levenslessen zijn dus onderdeel van een strategie hoe je zoveel mogelijk goeds op deze wereld kunt betekenen: door het uiterlijk serieus te nemen, door op te letten wat je zegt, door een dubbelspel te spelen. Oftewel, door sluw en berekend te leven; je ware gezicht verborgen.
Het Handorakel past in je binnenzak, wat het een aardig boekje maakt om mee te dragen en af toe door te bladeren. Vrijwel alle driehonderd adviezen zijn nog actueel; wel zijn sommige ideeën zo doorgesijpeld in onze hedendaagse cultuur dat ze clichématig, als tegeltjeswijsheid overkomen. Maar wie daar doorheen kijkt ontdekt een groot denker, die bovenal begreep hoe mensen werkten. Lees ook van een van zijn grote voorbeelden, Seneca, die schreef over alleen zijn, vriendschap, het lezen van beproefde auteurs en over het verkwisten van ons kostbaarste bezit: onze tijd.