Tevreden met jezelf: Seneca over alleen zijn en geluk

Alleen zijn, het lijkt wel eens een taboe te zijn geworden. Als we dan al alleen zijn, dan zijn we tegenwoordig vaak verbonden via Facebook, Whatsapp en dergelijke; en op die manier nog steeds niet echt alleen.

Misschien is alleen zijn wel de grootste angst uit onze tijd. Want stel je voor: je bent werkelijk alleen; er is geen afleiding. Dan word je geconfronteerd met je eigen bestaan zonder ontsnappingsmogelijkheid. En dat is eng en soms pijnlijk.

Seneca (ca. 4 v.Chr. – 65 na Chr.) benadrukt juist dat alleen en gelukkig zijn de basis moet zijn voor het leven.

De wijze man is tevreden met zichzelf.

Dit citaat kan als de kern worden gezien van Seneca’s filosofie. Seneca was een tijd lang de leidende hand van het Romeinse rijk en fungeerde als belangrijkste adviseur van de keizer Nero.  We hebben hier dus niet te maken met een boekenkastfilosoof, maar met een man met een rijke ervaring van de wereld.

In zijn brieven aan Lucilius bespreekt Seneca vele onderwerpen en reflecteert hij op het deugdzame leven. Centraal staat het Stoïcijnse ideaal dat je door wijsheid immuun kan worden voor negatieve emoties en gebeurtenissen. Dat beschrijft Epictetus ook in zijn handboekje voor een gelukkig leven. Dit is echter een lang proces van veel oefening.

Alleen zijn

Hoeveel momenten nemen we nog op een dag om alleen te zijn?

Te weinig, zou Seneca zeggen. Permanent zoeken we afleiding; we durven niet meer alleen te zijn. Dit terwijl alleen zijn juist de basis zou moeten zijn van ons geluk!

Niets, volgens mijn manier van denken, is een beter bewijs van een gedegen geordende geest dan een man zijn capaciteit om te stoppen waar hij is en wat tijd met zichzelf door te brengen.

Het in staat zijn om alleen te zijn, zonder afleidingen, en daar gelukkig te zijn, is het bewijs van een goed leven volgens Seneca. Niet wat er buiten je gebeurt, maar wat er in jou gebeurt, is uiteindelijk het belangrijkste.

Dit is echter niet gemakkelijk. Elke dag moeten wij werken om een betere versie van onszelf te worden, Seneca staat hierop. Die betere versie van jou is een meer filosofische versie, een simpelere manier van leven: waarin je leert realiseren dat geluk niet extern maar intern wordt gevonden.

Seneca citeert uit Hecato:

Welke vooruitgang heb ik gemaakt? Ik begin om mijn eigen vriend te zijn.

Waarop Seneca zelf zegt:

Dat is inderdaad vooruitgang. Zo’n persoon zal nooit alleen zijn, en je kan er zeker van zijn dat hij een vriend is van allen.

Je eigen vriend worden

Door je eigen vriend te worden, door aan jezelf te werken, door jezelf lief te hebben, ben je nooit alleen. Zelfs als je zonder anderen in een kamer staat heb je jezelf nog. En zeg nou zelf: is het niet veel belangrijker om een vriendschap te hebben met jezelf dan met een ander? Met jezelf zit je immers permanent opgescheept, je kunt er dus maar beter mee ten vriend zijn.

De truc is om niet te vluchten voor jezelf. Het heeft geen zin om permanente afleiding te zoeken of op reis te gaan als jij ongelukkig bent. Wat je nodig hebt is een verandering van karakter, een andere attitude tegenover de wereld, niet slechts een andere omgeving. Seneca gebruikt hier de uitspraak van Socrates:

Hoe kan je je afvragen dat je reizen je niet goed doen, als je jezelf meesleept? Je bent opgezadeld met precies dat ding dat je in eerste instantie wegjaagde.

Hier valt tegen in te brengen dat juist een verandering van omgeving kan zorgen voor een verandering van karakter. Een reis biedt tegenwoordig vaak de tijd om alleen te zijn en waar je gedwongen wordt om na te denken – een ruimte die in het dagelijks leven vaak niet beschikbaar is vanwege andere verplichtingen. Maar nog steeds zou Seneca’s punt gelden dat jij uiteindelijk jezelf moet veranderen ten opzichte van de wereld. Een reis zou dan slechts de mogelijkheid bieden om anders te leren leven.

Relatie tot de buitenwereld

Veel mensen interpreteren volgens Seneca de zin: ‘de wijze man is tevreden met zichzelf’ verkeerd. Het betekent niet dat de wijze man zichzelf totaal moet afsluiten van de wereld.

Het gaat er alleen om dat de wijze man zelfs als hij alles kwijt raakt tevreden kan zijn. Het geluk begint in de kern: bij jezelf. Voor het normale leven hebben we van alles nodig, eten, vrienden, handen, etc., maar mocht je dit niet hebben dan is dat geen gebrek. Want de wijze man heeft uiteindelijk niets noodzakelijk nodig. Hijzelf is genoeg.

Ik zou je graag willen wijzen op een vergelijkbaar onderscheid gemaakt door Chrysippus. De wijze man, zei hij, kent geen tekort maar heeft wel een groot aantal dingen nodig, maar de sukkel heeft niets nodig (want hij weet niet hoe hij iets moet gebruiken) maar heeft een tekort van alles.

Seneca citeert vervolgens Epicurus om zijn punt kracht bij te zetten:

Iedere man die niet van zichzelf denkt dat hij genoeg heeft, is een ongelukkig man, zelfs al is hij de meester van de hele wereld.

Geluk is een weg

Het is belangrijk om in het achterhoofd te houden dat dit ideaal, van de man die volledig tevreden is met zichzelf, moeilijk te bereiken is. Het is een lange weg waar je elke dag aan moet werken.

In zijn brieven toont Seneca vaak ook zelf zijn problemen om zich altijd te distantiëren van verlangens en compleet gelukkig te zijn in zichzelf. Ook hij maakt fouten en heeft wel eens spijt.

Dit houdt hem echter niet tegen om te streven naar het geluk in zichzelf en om er iedere dag aan te werken door simpeler te leven, niet teveel aan te trekken van andere meningen en te reflecteren op je eigen leven. Durf dus alleen te zijn en train jezelf tevreden te worden met jezelf.

Misschien denk je dat ik nu wel heel vaak hetzelfde heb gezegd op verschillende wijzen, maar dat doet Seneca zelf ook. En met een goede reden:

Bij sommige mensen hoef je slechts te wijzen naar een geneesmiddel; andere moeten het in zich geramd krijgen.

Kom meer de weten over de filosofie van Seneca en lees ook Seneca over het verkwisten van je kostbaarste bezit: je tijd, het overwinnen van tegenslag en omgaan met het lot, welke boeken je moet lezen, en wat ware vriendschap volgens hem betekent.