Seneca over het verkwisten van ons kostbaarste bezit: onze tijd

Wij leven maar een klein deel van ons leven. En de rest? Dat is tijd.

Alles langer dan een tweet wordt geskimd in plaats van gelezen, we gebruiken een alarm om ons met geweld uit onze slaap te rukken (je mag Plato bedanken voor dit wapen van terreur) en als je iemand vraagt hoe het gaat is ‘druk’ naast ‘goed’ het meest voorkomende antwoord. Ik chargeer wellicht een beetje, maar de boodschap lijkt mij duidelijk: we hebben het druk, druk, druk.

Ruim 2000 jaar geleden kaartte de stoïcijnse filosoof Seneca (4 v.Chr. – 65 n.Chr.) – die ook schreef over de relatie tussen alleen zijn en geluk – dit fenomeen van het ‘druk hebben’ al aan in een essay getiteld De lengte van het leven. In een periode waarin ze nog met behulp van de zon klok keken en een smartphone nog niet tot de primaire levensbehoefte behoorde, klaagden mensen al over hun drukke leven. Het leven zou te kort zijn.

Seneca is het daar totaal niet mee eens:

Onze tijd is helemaal niet kort! Nee, wij verspillen juist veel tijd. Het leven is lang genoeg, we krijgen royaal de ruimte om de werkelijk grote dingen af te maken, als we al die tijd maar goed besteden. Maar als het leven ons door de vingers glipt in onze zucht naar luxe en door desinteresse, als we er niets goeds mee doen, zien wij de feiten pas onder ogen in uiterste nood: eerst beseften we niet hoe het voortging, daarna merken we dat het voorbij is.

Seneca schrijft dat velen van ons leven in een voortdurende haast. We vergeten het verleden, we versloffen het heden en voor de toekomst zijn we bang (deze gedachte weerklinkt achttien eeuwen in Schopenhauer als hij spreekt over leven in het nu.

We misbruiken onze tijd door het onnodig druk te hebben met randzaken. Seneca schrijft over zijn tijdgenoten:

Die heren denken allemaal hetzelfde: liever chaos in de staat dan in mijn kapsel.

En verderop in het essay:

Hoevelen hebben geen millimeter vrije ruimte meer, met zo’n massa volgelingen om zich heen?

Deze ruim tweeduizend jaar oude citaten zijn wellicht nog treffender voor onze Instagramgeneratie dan voor zijn tijdgenoten. Continue zijn we bezig met allerlei oppervlakkige zaken. Het uiterlijk vertoon is veel belangrijker geworden dan de inhoud. Daarmee vergooien we ons meest kostbare bezit dat we nooit meer terug kunnen krijgen: onze tijd.

Het resultaat hiervan is voor velen een bestaan dat geen diepgang kent.

Misschien vertel je jezelf wel: maar als ik nu hard werk, dan heb ik later als ik met pensioen ga de tijd om het rustig aan te doen.

Maar van uitstel komt afstel. ‘Het grootste verlies aan leven komt door uitstel. Uitstel streept de actuele dag van de kalender, schrapt hier en nu met de belofte van later.‘ De toekomst is ongewis, te veel inplannen heeft dus geen zin.

 ‘Na mijn vijftigste,’ hoor je de meesten zeggen, ‘dan doe ik het kalmer aan. En met zestig leg ik alle functies neer.’ Wie staat ervoor garant dat jij zo lang leeft? Wie laat de zaken lopen volgens jouw plan? De restanten van je leven reserveren voor jezelf, voor wijsheid alleen de tijd inruimen waar je verder niets mee kunt: vind je dat niet beschamend? Het is te laat te beginnen met leven bij de finish. Verstandige plannen uitstellen tot je vijftigste of zestigste, je leven willen starten op een punt dat weinig bereiken: wat een dom gebrek aan bewustzijn van je sterfelijkheid.

Maar wat moeten we dan wel doen?

Kom, maak eens een winst-en-verliesrekening van je levensdagen. Je zult zien: slechts een paar afgeschreven dagen zijn in jouw bezit gebleven.

Aan de hand daarvan kan je beslissen of je je tijd misschien toch niet anders moet besteden. Er is vast wel een bepaalde ‘activiteit’ die je kunt schrappen, zoals voor de televisie hangen met een zak chips of voor de twintigste keer op een dag door je Facebook wall scrollen.

Die vrijgekomen tijd kun je gebruiken om echt te leven. Bijvoorbeeld door te schilderen of Seneca’s eigen favoriete bezigheid: filosofie. ‘Mensen die tijd maken voor wijsheid, dat zijn de enigen die rust en vrijheid hebben, de enigen die echt leven.’

Hij schrijft over het bestuderen van filosofen het volgende:

Die vermaarde stichters van klassieke denkstelsels zijn geboren voor ons, hebben het levenspad gebaand voor ons. Wij komen in aanraking met de schitterendste ideeën, onttrokken aan het duister en in het licht gebracht, dankzij andermans inspanningen. Geen eeuw blijft voor ons afgesloten, we hebben overal toegang. Als we de grootheid van geest hebben om over de nauwe grenzen van menselijke zwakheid heen te willen gaan, hebben wij heel wat ruimte om ons te bewegen.

Het verleden biedt een vrijwel oneindig vat aan briljante denkers met fantastische ideeën, zoals de dichter Lucretius over geluk in een zinloze wereld en het advies van Romeinse keizer Marcus Aurelius voor grandioze dagen.  Het geweldige aan onze tijd is dat we juist door de technologie een onbeperkte toegang tot deze ideeën hebben.

We mogen discussiëren met Socrates, relativeren met Carneades, met Epicurus tot rust komen, de menselijke natuur overwinnen met de Stoïcijnen en te boven komen met de Cynici. De natuur laat toe dat wij mede-eigenaars worden van heel het verleden. Dan is er toch alle reden onze geest vanuit dit korte, wankele stukje tijd geheel te richten op wat onbegrensd is, wat eeuwig is, wat wij delen met wie beter dan zijn dan wij?

En voor de skimmers onder jullie:

Drukbezette mensen zien alles alleen op het eind.

Lees naast Seneca’s De lengte van het leven ook waarom Seneca meent dat gelukkig zijn bij jezelf begint en het handboekje voor geluk van zijn mede-stoïcijn Epictetus, die doceerde over je je ergeren, gewoontes en vrijheid.