Sofokles (496 – 406 v.Chr.) staat bekend samen met Euripides en Aischylos als de drie grote Griekse tragedieschrijvers.
Sofokles schreef de Antigone eerder dan zijn beroemde tragedies over het leven van Oidipous, maar het verhaal speelt zich af na Oidipous’ dood. De tragedie volgt Oidipous’s vier kinderen in een tijd dat hun vader allang weg is. Twee zonen van Oidipous deelden in de jaren nadat Oidipous zijn eigen ogen uitstak aanvankelijk gebroederlijk de macht over Thebe, maar het mondde uit in ruzie en één van de broers, Polyneikos, werd uit de stad verbannen.
Polyneikos liet zich niet zomaar opzij zetten door zijn broer en keerde terug met een leger. In een heroïsch gevecht wisten beide broers elkaar tegelijkertijd een dodelijke wond uit te delen. Ze stierven beiden in de strijd door de speer van de ander, precies zoals Oidipous al voorspeld had wat de zonen van de moordenaar van Laikos zou overkomen (hij kwam er later achter zelf die moordenaar te zijn, zie de tragedie Oidipous).
Antigone, dochter van Oidipous, wil dat haar beide broers begraven worden. Kreon, de broer van Oidipous’ dode vrouw en dus oom van Antigone en op dat moment leider van Thebe, is het daar rigoureus mee oneens. Zijn wil is wet. Hij verbiedt dat Polyneikos, de broer die de stad aanviel, begraven mag worden. Antigone verkiest echter het recht van de Goden, dat stelt dat iedereen begraven moet worden, boven die van haar oom Kreon en ze gooit stiekem wat zand over het lichaam van haar dode broer.
In eerste instantie weet niemand wie Kreons woord heeft overtreden en de wachter die het nieuws moet melden bij Kreon vreest voor zijn leven:
Geen mens bemint de brenger van een slecht bericht.
Kreon denkt dat de wachter omgekocht is en start een tirade over geld:
Ja, nooit is op de wereld een gebruik ontstaan
zo slecht als geld. Dat heeft ook steden al verwoest,
het heeft families al verjaagd van huis en haard,
het onderwijst en ondermijnt een goed verstand
zodat het zich aan kwalijke praktijken wijdt.
Geld wees de mens de weg naar de misdadigheid
en bracht hem kennis van de grootste zonden bij.
Misschien zijn dit wel de belangrijkste woorden uit het hele toneelstuk. Hoeveel oorlogen zijn er niet door geld ontstaan? Hoeveel kinderen zijn niet vanwege geld slachtoffer geworden? Hoe zou een wereld zonder geld, zonder bezit, er uit zien? Maar helaas, het verhaal gaat in een hoog tempo verder en blijft helaas niet stil staan bij deze vragen. Andere denken bespraken deze vragen wel. Nog voor Sofokles schreef de filosoof Xenophon, leerling van Socrates, over de relatie tussen geld en geluk. Hedendaags filosoof Marc Dwane heeft zelfs het liefst dat we allemaal zonder geld gaan leven.
De wachters ontgraven het lijk van Polyneikes in de hoop dat de dader nogmaals terugkomt, en ja hoor, Antigone strooit weer zand over haar broer en wordt deze keer wel gesnapt.
Antigone wordt voor Kreon gesleept en ze raken in ‘discussie’. Het meest interessante thema dat terug te vinden is in het werk is de burgerlijke ongehoorzaamheid. Wanneer mag je als individu de regels van de staat aan je laars lappen omdat jij denkt het beter te weten? Wat als het volk bang is voor de straffen van een dictator, maar ze er helemaal overtuigd zijn dat de heerser onrecht begaat, moet je dan als individu opstaan en ingrijpen?
Allen hier zouden hun instemming
betuigen, als niet angst hun tong vergrendelde.
Maar tot de zegeningen van de dictatuur
behoort dat zij mag doen en zeggen wat ze wil.
Antigone wist dat de doodstraf dreigde voor degene die Polyneikes zou begraven, en toch bedekte ze hem met een laagje zand. Iets waar het volk het mee eens was. Ze ontkende haar daad ook niet, in tegendeel, ze staarde juist vol trots Kreon aan. Zij vond haar eigen overtuiging en de wetten van de Goden belangrijker dan de regels van de staat, maar ze durfde wel de consequenties van haar acties voor ogen te zien: de dood.
Strijden vanuit je eigen overtuigen tot aan de dood, dat is precies wat iemand een held maakt volgens Homerus:
Wel is de dood voor alle mensen gelijk en zelfs de Goden kunnen een mens van wie ze houden niet redden van de eeuwig durende dood, zijn akelig noodlot.
Als straf voor haar daad laat Kreon haar levend begraven. Zo ironisch, haar broer mocht dood niet begraven worden en zij treft het omgekeerde lot. Nog meer familiedrama volgt, Kreon komt tot inkeer van zijn daden, maar hij is te laat. Iedereen is al dood.
Het is iedere keer, in iedere tragedie, hetzelfde liedje, de inkeer komt te laat… het tragische noodlot heeft al plaatsgevonden.
Grote woorden, met grote slagen
door hoogmoedigen geboet,
geven laat een les in denken.
Lees naast de de Antigone ook de Oidipous, en het liefste ervoor, zodat je een completer beeld krijgt van de familiegeschiedenis. Bekijk ook eens een tragedie van een andere grootheid uit die tijd, bijvoorbeeld het verhaal van Orestes van Aischylos waarin het thema wraak centraal staat.