Wat maakt precies een held? Voorbeelden kunnen we allemaal noemen: een willekeurige voorbijganger die een brandend gebouw in rent om een baby te redden, of Rosa Park die weigerde haar plek af te staan in de bus. Allen zijn bereid te doen wat ze juist achten, ondanks eventuele consequenties voor zichzelf.
Ditzelfde thema verkent de beroemde Griekse dichter Homerus, waarvan we niet eens zeker weten of hij wel heeft bestaan, in de Odysseia (gratis online) — een episch gedicht dat in totaal 12,110 versregels beslaat.
Even heel kort het verhaal: Odysseus, beter bekend als de man van duizend listen, probeert na de oorlog in Troje weer thuis te komen naar zijn zoon Telemachos zijn vrouw Penelopeia. Hij heeft beiden al twintig jaar niet meer gezien. Penelopeia huilt nog steeds iedere nacht om haar vermiste man, maar er staat steeds meer druk op haar om te hertrouwen. Odysseus zijn terugtocht is dus een race tegen de klok.
Maar wat maakt Odysseus eigenlijk een held en geen schurk? Hij vermomt zich dikwijls, liegt tegen vriend en vijand en moord er rustig op los. Niet echt eigenschappen die we tegenwoordig aanprijzen. Nu zeggen we veel meer liefhebber te zijn van waarheid, vrede en transparantie.
Daarna sleepten ze ook ******* door de deur het erf op en sneden met meedogenloos brons zijn neus eraf en zijn oren, rukten zijn schaamdelen uit om rauw aan de honden te voeren en in hun grimmige wraakzucht hakten ze bovendien zijn handen af en zijn voeten.
Dit is wat de good guys doen, degenen voor wie de toehoorder zou moeten duimen.
Denk nu aan een stereotype goed persoon en je komt meer uit op een soort Jezus: een pleidooi voor tolerantie, vergevingsgezind en vredige oplossingen, oftewel in het politieke jargon anno 2015: ‘non violent solutions’. Odysseus is wat dat betreft het tegenovergestelde, als je hem eenmaal verlaten hebt ben je broertje dood voor hem, en even later mag je Haides begroeten.
Toch verdient Odysseus zeker het stempel held. Ondanks alles dat hem overkomt, alle narigheid, Goden tarten hem en monsters jagen hem, blijft hij strijden en geeft hij nooit het leven op. ‘De meest ongelukkige man ter wereld’ blijft ja zeggen tegen het leven, inclusief al het lijden.
Hij affirmeert het leven.
Hij verliest vrienden, huilt, is jaren alleen, huilt nog meer, en heeft op een gegeven moment niets meer dan de herinnering aan thuis en hoop, hoop om zijn vrouw weer te zien, hoop om zijn zoon in zijn armen te sluiten.
Odysseus overvloeit aan levenskracht en dat maakt hem een bewonderenswaardig mens. Maar wel een mens, en alle mensen zullen ooit sterven.
Wel is de dood voor alle mensen gelijk en zelfs de Goden kunnen een mens van wie ze houden niet redden van de eeuwig durende dood, zijn akelig noodlot.
Stel je voor dat Odysseus onsterfelijk was, dan zou hij ook nooit een held kunnen zijn. Hij was een held omdat hij het gevaar trotseerde, ondanks alle risico’s ging hij door.
Zo vaart Odysseus langs een eiland Sirenen die prachtig schijnen te zingen – eigenlijk kan niemand het navertellen – en op die manier nietsvermoedende voorbijgangers beheksen. Hun eiland ligt al vol met skeletten van onnozele toehoorders. Odysseus laat zich echter op advies van de godin Kirke vastbinden aan de mast en doet bij de rest van zijn scheepsmaten was in de oren zodat zij het betoverende gezang van de Sirenen niet horen. Zijn bootgenoten blijven ondanks zijn vele verzoeken bij het eiland te stoppen stoïcijns doorvaren – gelukkig maar.
Maar wat is een held zonder schurk? Of tientallen schurken? Eén is niet genoeg voor Odysseus om zijn kracht aan te meten. De ‘schurken’, ook wel bekend als de vrijers van Penelopeia, parasiteren op zijn vermogen en proberen zijn vrouw te trouwen. Deze vrijers vreten zich de hele dag vol met varkens en koeien van Odysseus, spelen spelletjes in zijn kasteel en in de avond liggen ze met zijn slaven. Het is moeilijk sympathie te krijgen voor zulke karakters. Ons heldenbegrip mag dan compleet veranderd zijn, we hekelen in ieder geval nog deels dezelfde soort mensen.
Om af te sluiten, een voorspelling over het lot van onze held en schurken:
Ja, dat zouden ze wel eens willen, slapen in het bed van een held, die lafbekken. Dat is zoals wanneer een hert haar weerloze jongen neerlegt in het hol van een woeste leeuw om zelf wat te grazen langs de vergen en in de dalen vol sappige halmen – maar de leeuw komt naar zijn hol en slacht jongen en moeder – zo komt ook Odysseus om hen af te slachten.
De laatste hoofdstukken van de Odysseia gaan over de terugkeer van Odysseus: de strijd met de schurken en de reünie met zijn familie. Complementeer je leeservaring met Homerus’ zijn andere grote gedicht, de Illias, waarin de strijd om Troje gepaard gaat met een schijnbaar oneindige hoeveelheid anoniem bloedvergieten, en waarin Odysseus slechts één van de velen helden is.