Viktor Frankl over ‘ja’ zeggen tegen het leven

Alles kan van een mens worden afgenomen behalve één ding: de laatste van de menselijke vrijheden – om je houding te kiezen tegenover alle mogelijke omstandigheden, om je eigen weg te kiezen.

Oostenrijks neuroloog en psychiater Viktor Frankl overleefde meerdere concentratiekampen en schreef over deze ervaringen in het boek De zin van het bestaan (Engels online | Duits online), hier door mij vertaald. Daarin onderzoekt hij hoe sommige gevangenen, zoals hijzelf, ondanks alle ellende, ontberingen en onbegrijpelijke verschrikkingen, toch in staat waren om betekenis te vinden in hun leven.

Volgens Frankl was het vermogen volmondig “ja” te kunnen roepen tegen het leven de beslissende factor of iemand overleefde in de kampen, naast een enorme portie geluk: “Wij die terug zijn gekomen, door de hulp van geluk en mirakels – hoe je ook kiest om ze te noemen – wij weten: de beste van ons zijn niet teruggekeerd.”

Hij citeert veelvuldig Nietzsches uitspraak: “Wie een waarom heeft waarvoor hij kan leven, kan bijna elk hoe verdragen.”

Voor Frankl was die waarom de liefde:

We waren aan het werk in een greppel. De ochtendgloren was grijs; grijs was de lucht boven; grijs was de sneeuw in het bleke ochtendlicht; grijs de vodden waar mijn medegevangenen in waren gekleed, en grijs hun gezichten. Ik was opnieuw stilletjes aan het praten met mijn vrouw, of wellicht had ik moeite om de reden van mijn lijden, mijn langzame doodgaan, te begrijpen. In een laatste gewelddadige protest tegen de uitzichtloosheid van de naderende dood, voelde ik mijn geest de omhullende duisternis doorbreken. Ik voelde het voorbij gaan aan de hopeloze, betekenisloze wereld, en van ergens hoorde ik een zegevierend “ja” in antwoord op de vraag of het leven een uiteindelijk doel heeft. Op dat moment werd er een licht aangestoken in een boerderij in de verte, die aan de horizon stond alsof die geschilderd was, in het midden van het ellendige grijs van de ochtengloren in Beieren. “Et lux in tenebris lucet” – en het licht schijnt in de duisternis. Urenlang stond ik hakkend op de ijzige grond. De bewaker kwam langs, beledigde mij, en opnieuw sprak ik met mijn geliefde. Meer en meer voelde ik dat ze aanwezig was; dat ze bij me was; ik had het gevoel dat ik haar aan kon raken, dat ik mijn hand kon strekken en de hare pakken. Het gevoel was heel sterk: ze was daar met mij. Toen, op precies datzelfde moment, vloog een vogel stilletjes en ging vlak voor mij zitten, op de hoop grond die ik had opgegraven uit de greppel, en hij keek gestaag naar mij.

[…]

Toen begreep ik de betekenis van het grootse geheim die de menselijke poëzie en de menselijke gedachten en geloof mededeelt: De verlossing van de mens is door liefde en in liefde. Ik begreep hoe een man die niets over heeft in de wereld geluk kan kennen, ook als is het maar voor een kort moment, in de overdenking van zijn geliefde. In de positie van complete verwoesting, wanneer een mens zichzelf niet meer kan uitdrukken in positieve handelingen, wanneer zijn enige wapenfeit mag bestaan in het ondergaan van zijn lijden op de juiste manier – een eervolle manier – in zo’n positie kan een mens, door liefdevolle overdenkingen van het beeld van zijn geliefde die hij draagt, vervulling bereiken.

Iedereen probeerde op een eigen wijze die waarom te vinden voor het leven. Voor één man was het de hoop om zijn boekenreeks na de oorlog af te schrijven. Hij realiseerde zich dat alleen hij dat zou kunnen en daarin vond hij de moed om vol te houden. De ‘succesvollen’:

waren in staat zich terug te trekken van de vreselijke omstandigheden in een leven vol innerlijke rijkheid en spirituele vrijheid. Alleen op deze manier kan men de ogenschijnlijke paradox verklaren dat sommige gevangen die minder hard gebouwd waren de kampen beter leken te overleven dat diegene met een robuuste natuur.

Dat besef van vrijheid, is volgens Frankl noodzakelijk om zinvol te kunnen leven:

Iedere dag, ieder uur, gaf de mogelijkheid om te beslissen, een beslissing die bepaalde of je je wel of niet toegaf aan die krachten die bedreigen je te bestelen van je eigen zelf, je innerlijke vrijheid; wat bepaalde of je wel of niet een speelbal werd van de omstandigheden, vrijheid en waardigheid afwees en je liet kneden tot de vorm van een typische gevangen.

Mits je die vrijheid niet erkent, dan is er geen hoop, slechts de constante terreur van de omstandigheden, het onophoudelijk lijden. Frankl schrijft over zulke mensen:

Hij was spoedig verloren. Het typische antwoord waarmee zo iemand alle bemoedigende argumenteren beantwoordde was, “ik heb niets meer om van het leven te  verwachten.” Wat voor een soort antwoord kan je daarop geven?

Uiteindelijk ben jij het zelf die bepaald hoe je met het leven omgaat. Als je je omstandigheden de schuld geeft verlies je daarmee je eigen vrijheid, en daarmee tevens de kans om het leven betekenisvol te laten zijn:

De manier hoe een mens zijn lot accepteert en al het lijden dat dat inhoudt, de manier hoe hij zijn kruis oppakt, geeft hem voldoende mogelijkheid – zelfs onder de moeilijkste omstandigheden – om een diepere betekenis te geven aan het leven. Het kan dapper blijven, waardig en onzelfzuchtig. Of in het bittere gevecht voor zelfbehoud kan het zijn menselijke waardigheid vergeten en niets meer worden dan een dier.

Een middel om je vrij te blijven voelen, meer dan “een speelbal van de omstandigheden”, is humor:

Het is welbekend dat humor, meer dan al het andere in de menselijke samenstelling, kan zorgen voor een afstandelijkheid en het vermogen om boven iedere omstandigheid uit te stijgen, al is het maar voor een paar seconden.

[…]

We wisten dat we niets te verliezen hadden behalve onze belachelijke, naakte levens. Toen de douches begon te lopen, probeerde we allemaal plezier hebben, over onszelf en met elkaar. Tenslotte vloeide er echt water uit de douchekoppen.

Jij hebt het vermogen te bepalen hoe jij je tot het leven verhoudt, licht te zien aan het einde van de tunnel of alle hoop opgeven. Jij bent degene die het betekenis moet geven:

Wat echt nodig was, was een fundamentele verandering in onze houding tegenover het leven. We moesten leren onszelf en, verder, we moesten wanhopige mannen leren, dat het helemaal niet draait om wat wij van het leven verwachten, maar wat het leven van ons verwacht. We moesten stoppen met het vragen naar de betekenis van het leven, maar in plaats daarvan onszelf denken als degene die worden ondervraagd door het leven – dagelijks en ieder uur. Ons antwoord moest niet in praten en mediteren bestaan, maar in de juiste handelingen en in het juiste gedrag. Leven betekent uiteindelijk verantwoordelijkheid nemen om de juiste oplossingen te vinden voor problemen en het vervullen van de taken die het leven constant aan iedereen geeft.

Deze taken, en daarmee de betekenis van het leven, verschilt van mens tot mens, en daarmee van moment tot moment. Het is dus onmogelijk om de betekenis van het leven op een algemene wijze te definiëren. Vragen over de betekenis van het leven kunnen nooit beantwoorden worden met generaliserende verklaringen. “Leven” betekent niet iets vaags, maar iets heel echts en concreets, net zoals de levenstaken ook heel echt en concreet zijn. Zij vormen een mens zijn bestemmingen, die verschillend en uniek is voor ieder persoon. Geen mens en geen bestemming kunnen ooit vergeleken worden met een ander mens of bestemming. Geen situatie herhaalt zichzelf, iedere situatie vraagt om een eigen antwoord. Soms vraagt de situatie waarin de mens zich bevindt om zijn eigen lot te creëren door te handelen. Op andere momenten is het beter voor hem om gebruik te maken van de mogelijkheid tot overdenken en op die manier zijn geluk te behalen. Soms wordt een mens gevraagd simpelweg zijn lot te accepteren, zijn kruis te dragen.

Nogmaals, in Frankls woorden, Epictetus had ze kunnen opperen:

Alles kan van een mens worden afgenomen behalve één ding: de laatste van de menselijke vrijheden – om je houding te kiezen tegenover alle mogelijke omstandigheden, om je eigen weg te kiezen.

Als je slechts een boek leest dit jaar, laat het dan dit boek zijn: De zin van het Bestaan. Het is een product van de Holocaust dat – hoe paradoxaal en crux dat ook klinkt – opnieuw hoop geeft na diezelfde Holocaust. Lees daarnaast wat de eerder genoemde Epictetus zegt over vrijheid en waarom Sartre eveneens meent dat we gedoemd zijn om vrij te zijn.