‘Welke vooruitgang heb ik gemaakt? Ik begin om mijn eigen vriend te zijn,’ schreef de Romeinse filosoof Seneca in zijn brieven aan zijn vriend Lucilius, waarin hij stelt dat gelukkig zijn altijd bij jezelf begint.
Cicero (106-43 v.Chr), Romeins staatsman en filosoof, schreef bijna honderd jaar daarvoor een traktaat Over Vriendschap (De vertaling van W. Peters is alleen nog maar tweedehands verkrijgbaar | Engels gratis online). In dit pleidooi voor de vriendschap bevraagt hij net zoals velen na hem wat vriendschap is, waarom het zo belangrijk voor ons is en hoe je vrienden krijgt.
Net als Seneca wijst Cicero erop dat het geluk bij jezelf moet beginnen. ‘Zij die u die eretitel waard achten, vinden u wijs omdat u inziet dat de bron van geluk alleen in uzelf gelegen is’, schrijft hij. Pas nadat je je eigen geluk weet te realiseren, of in Seneca’s termen ‘je eigen vriend begint te worden’, kan je volgens Cicero vriendschappen met anderen afsluiten.
Dat het geluk bij jezelf begint betekent volgens Cicero echter niet dat vrienden slechts een leuke bijkomstigheid in het leven zijn, net als lekker eten of een mooi huis. Vrienden geven het leven glans boven alle andere dingen. Met een dierbare de wereld kunnen delen maakt het een feest in plaats van louter een opgave. Hij geeft aan dat hij misschien niet exact kan uitleggen wat vriendschap is, maar wel dat wij vriendschap nooit mogen reduceren tot slechts een wiskundig sommetje van wederdiensten! Het is zoveel meer dan dat:
Wat ik wel kan doen, is jullie aansporen om vriendschap te stellen boven al het andere in het leven; niets raakt zo nauw het wezen van de mens, niets zo diep betrokken bij voor- en tegenspoed.
Op vriendschap kun je altijd rekenen, waar je de aandacht ook op richt; vriendschap kent geen beperking van plaats, komt nooit ongelegen, nooit is zij tot last.
Het idee dat de rekening van inkomsten en uitgaven in balans hoort te zijn reduceert de basis van vriendschap wel tot een heel schrale en nietige aangelegenheid in de sfeer van het telraam. Naar mijn idee is ware vriendschap heel wat royaler, eerder onuitputtelijk, zonder precies na te gaan of zij soms meer gaf dan ontving.
Vriendschap mag je opvatten als een samensmelting van meerderen tot een geheel waarvan de som meer is dan de delen. Sommigen noemen dit liefde. In kwantitatieve termen, voor wie ‘liefde’ zweverig vindt klinken en keiharde cijfers wilt zien: 1+1=3. Dit zijn slechts metaforen om iets uit te drukken wat niet te definiëren valt: vriendschap.
De oerkracht van vriendschap kun je beseffen als je het zo het zo bekijkt: uit de onbegrensde natuurlijke band tussen alle mensen zondert vriendschap zich af tot een zo innige verbintenis, dat het hele gemeenschapsgevoel wordt vernauwd tot liefde tussen twee mensen, in elk geval tussen weinigen.
In een vriendschap mag je nooit zoeken wat je bij jezelf mist. Het gaat om een natuurlijke band, om liefde (om 1+1=3) die je met iemand hebt die tot de kern van je ziel gaat. Een dergelijke band kan nooit ontstaan uit strooplikkerij of vleierij. ‘Zonder oprechtheid verliest het woord vriendschap elke zin’, aldus Cicero. Vrienden durven elkaar de waarheid te vertellen en bedriegen elkaar niet.
Vriendschap is volgens hem altijd een spiegeling van je eigen karakter. Wees een rat en je zult ander ongedierte aantrekken. Jij moet een fantastisch mens zijn – wellicht kan de raad van een keizer je bijstaan – en je kunt vrienden vinden die het ook zijn.
Juist iemand met zelfvertrouwen, karakter en inzicht, die geen ander nodig heeft omdat hij weet: alle geluk hangt af van hemzelf, is de man die het gemakkelijkst vrienden maakt en vriendschap houdt.
Maar ja, de meeste mensen geven er zinloos, om niet te zeggen schaamteloos, de voorkeur aan om een vriend te hebben zoals ze zelf niet kunnen zijn. Wat zij zelf niet aan hun vriend te bieden hebben, verlangen zij wel van hem. Daarentegen behoort het zo te zijn: dat je om te beginnen zelf een ridderlijk mens bent en vervolgens een ander zoekt, een evenbeeld van jezelf.
Het is dus de taak om zelf een voortreffelijk mens te worden en dan zullen die goede vrienden vanzelf volgen. Als je slechte vrienden hebt, dan zegt dat alles over jezelf. Kijk in de spiegel die je vrienden heten en vraag je af wat zij over jezelf zeggen.
Wie een vriend aankijkt, ziet als het ware een spiegelbeeld van zijn eigen gemoed.
Zie je een kakkerlak of een deugdzaam mens?
Lees naast Over Vriendschap teksten uit het Romeinse rijk over hoe je het geluk, wat volgens Cicero de basis is voor iedere succesvolle vriendschap, kunt vinden. Collega-stoïcijn Epictetus schreef in zijn handboekje dat de sleutel tot geluk is om de wereld te willen zoals hij is en Romeins keizer Marcus Aurelius, eerder al aangestipt, maakte aanwijzingen voor zichzelf om van iedere dag de beste te maken.