Narcistische zelfoverschatting: alles kunnen, willen en moeten

We willen excelleren in studie en baan, toffe ervaringen delen met vrienden, sprankelende relaties aangaan, letten op het milieu, topfit blijven en tijdens dit alles relaxed en gelukkig zijn. We willen zoveel dat we het onszelf onmogelijk maken.

Filosoof dr. Marc Dwane meent dat dit het probleem is van de moderne bovenlaag: we willen te veel van onszelf, menen dat we alles kunnen, en moeten. Zijn oplossing? Met minder genoegen nemen. Oftewel, minder willen willen.

Je spreekt in het essay hoe willen moeten werd van een ziekte. Volgens jou zijn ‘willen’ en ‘moeten’ synoniemen geworden. Waarom?
Ooit werd een bakkerszoon bakker, een bankierszoon bankier en de zoon van een schooier straatschoffie. Onze ouders bepalen niet langer ons pad. Intelligente en hardwerkende jongeren zijn niet langer gedwongen in de voetstappen van hun voorgangers te stappen. We kunnen zelf kiezen.

Dit geldt niet alleen voor onze banen. We zijn niet langer gedwongen beste vrienden te worden met de buurjongen. Geliefden kunnen we swipend uitkiezen. Ons gewicht, onze gezondheid ligt in onze eigen macht. Zelfs geluk schijnt binnen handbereik te liggen, als we maar de juiste keuzes maken. We zijn verantwoordelijk geworden voor ieder aspect van ons leven. Als iets niet bevalt is het je eigen schuld. We kunnen niet meer met een vingertje naar God wijzen.

Deze mogelijkheidszin gaat gepaard met het besef dat de wereld eindig is. Begin twintigste eeuw dacht men dat de gehele mensheid iedere dag visnetten uit kon werpen zonder enige invloed te hebben op de vispopulatie. Fossiele brandstoffen leken bodemloze putten. Tegenwoordig weten we beter. Het milieu is kwetsbaar en we voelen ons verantwoordelijk geen verpeste planeet over te dragen aan onze kleinkinderen.

We leven dus in een Sartriaanse werkelijkheid waarin we onszelf als volledig vrij en verantwoordelijk ervaren. Verantwoordelijk voor onszelf en de wereld. Daarmee wordt ieder ‘willen’ een ‘moeten’. Je wilt niet alleen vegetariër zijn, je moet het van jezelf, wetende wat de consequenties voor de aardbol zijn als je het niet doet.

Waarom is dit problematisch?
Omdat het doodvermoeiend is. We dragen net als Atlas het lot van de wereld op onze schouders. Voor zulke belasting zijn we niet gebouwd. Vandaar de vele burnouts, het antwoord ‘druk’ op de vraag ‘hoe gaat het?’ en de uitbesteding van onze verantwoordelijkheid.

Neem Ecosia, de zoekmachine die na iedere zoekterm een boom plant en de wereld groener maakt, zonder dat je zelf je handen vuil hoeft te maken door in de aarde te wroeten. Een prachtig initiatief, een die perfect symboliseert dat we in ons eentje de wereld kunnen dragen. We hebben elkaar nodig om niet te bezwijken.

Hoe kunnen we minder willen willen?
Daarmee bedoel ik minder moeten van jezelf. Je gaat niet in je eentje kanker genezen, de klimaatproblematiek oplossen, een gouden medaille winnen op de olympische spelen, de orang-oetang redden, wereldvrede bereiken en het allerleukste kind, de allerfijnste partner en de allercoolste ouder ooit worden.

Face it. Je leeft maar eenmaal en zo geweldig ben je niet. Hooguit kun je op een beperkte schaal, die afhankelijk is van je capaciteiten, bijdragen aan het goede. Het is zaak die cirkel zo groot mogelijk te maken, maar aan de narcistische zelfoverschatting die als een epidemie door de moderne bovenlaag waait heeft niemand iets. Als ieder willen moeten wordt, storten we massaal in.

Maar hoe kan je werkelijk minder willen willen? Het klinkt mij paradoxaal. Ik wil, of moet, al zoveel van mezelf en dat moet ik dan ook nog eens inperken. Is minder willen willen niet slechts nog een vorm van moeten?
Ja, maar wel een bevrijdend moeten. Het is de acceptatie dat, hoewel we radicaal vrij en verantwoordelijk zijn, we geen almachtige goden zijn. We zijn niet almachtige, maar fysiek- en tijdsgebonden wezens. We kunnen niet overal zijn. We kunnen niet alles doen. We zijn niet alwetend. Soms blijken onze keuzes niet de juiste te zijn. We zijn niet algoed. In ieder van ons schuilt het kwaad, de mogelijkheid de wereld een slechtere plek te maken, en als we aan deze stemmen gehoor geven gebeurt dit ook.

We zijn dus driemaal gebroken: niet almachtig, niet alwetend en niet algoed. We zijn beperkte wezens. Dat is geen vloek en betekent evenmin dat we machteloos zijn. Het impliceert wel dat het zaak is onze beperkingen te leren kennen zodat we alleen van onszelf verwachten wat daadwerkelijk binnen ons bereik ligt.

Je presenteert het nu als een strategie om nog meer uit jezelf te halen. Ik hoor je nog net niet de termen efficiëntie en maximalisatie gebruiken. Blijf je niet in het rekenkundige zelfontplooingsdiscours hangen?
Nee. En wat is het alternatief? Je terugtrekken in een grot en de hele dag mediteren? Wie zorgt er dan voor dat je niet sterft van de honger? De ander. Dat is het leven van een parasiet.

Na de dood van God – de afrekening met bovennatuurlijke krachten –  is de mens het middelpunt van het universum geworden. Hiermee komt de realisatie dat wij het kunnen verkloten. Er zit maar een ding op. Wij moeten de verantwoordelijkheid nemen voor ons eigen leven en de wereld. Maar met mate, we zijn immers geen goden.