Verzet en rede in tijden van nepnieuws: voorbij de waarheid

Democratie vraagt om burgers die in staat zijn na te denken over de woorden die ze gebruiken.
–Susan Neiman

Susan Neiman claimt in haar flinterdunne Verzet en rede in tijden van nepnieuws dat we leven in tijden van post-truth. Ze hanteert de definitie van post-truth afkomstig uit de Oxford English Dictionary: ‘in verband staand met of verwijzend naar omstandigheden waarin objectieve feiten minder invloed hebben op de vorming van de publieke opinie dan een beroep op emoties of persoonlijke overtuigingen.’ Oftewel, we leven in een tijd waarin (politiek) debat zo gevoerd wordt dat waarheid niet, of steeds minder, een rol speelt. Inspelen op gevoelens voert de boventoon. Persoonlijke overtuigingen worden argumenten. Tot zover is ze op het juiste spoor.

Maar de pot verwijt de ketel. Haar persoonlijke overtuiging, dat Trump een nachtmerrie is – en die ik volledig deel – leidt haar hele betoog. Ze speelt slinks in op de gevoelens van de lezers. Ze gaat losbandig om met de waarheid. Daarmee verliest haar betoog, alle nobele intenties daargelaten, haar zeggingskracht. Dit zal ik aantonen door ontleding van zowel haar taalgebruik als haar filosofische argumentatie.

Taalgebruik
Op bladzijde 37 schrijft ze het volgende: ‘Het daaropvolgende verlies van Wilders tijdens de Nederlandse verkiezingen, terwijl hij naar verwachting zou gaan winnen, geeft aan dat de Europese kiezers die een paar weken getuige waren geweest van Trump als regeringsleider, in feite van rechts verwijderd zijn geraakt.’ Haar taalgebruik is misleidend, niet gebaseerd op de feitelijke situatie, maar bedoelt om haar narratief te ondersteunen. Het is post-truth.

Ten eerste is het woord ‘verlies’ misleidend. Nederland kent geen presidentiële race zoals in de Verenigde Staten waarin één kandidaat wint en de rest verliest. De partij van Wilders werd dan wel niet de grootste, het behaalde wel een behoorlijke zetelwinst en ging van vijftien naar twintig zetels in de tweede kamer.

Ten tweede is de uitdrukking ‘Europese kiezers’ misleidend, het waren Nederlanders die stemden. De positie van de Nederlanders generaliseren naar Europeanen is een overtrokken inductie. Het is als beweren dat alle vogels wit zijn na het zien van twee witte zwanen.

Ten derde is de uitdrukking ‘van rechts verwijderd zijn geraakt’ misleidend. Misschien zorgden de verkiezing van Trump er bij sommigen voor dat ze niet op Wilders gingen stemmen, maar het is veel te eenvoudig de verkiezing van Trump te generaliseren tot de reden dat stemmers ‘van rechts verwijderd zijn geraakt.’ De VVD werd nota bene opnieuw de grootste partij van Nederland en het eveneens rechtse Forum van Democratie kwam nieuw in de kamer.

Filosofische argumentatie
Ook qua filosofische onderbouwing slaat ze de plank mis. Volgens Neiman zijn er drie factoren aanwijsbaar die ertoe leiden dat mensen de hoop op waarheid opgeven: postmoderne filosofie, evolutionaire psychologie en neoliberale economie (p. 50). Het probleem is volgens haar dat ze alledrie een ‘metafysica van achterdocht’ veronderstellen: aanspraken op waarheid zijn niets meer dan aanspraken op macht en ieder ideaal is niets meer dan een facade waarachter eigenbelang schuilt.

Deze drie ideologieën vormen de wereld na 1989, aldus Neiman (p. 53). Ze zegt vervolgens dat het lastig is iemand voor de geest te halen die ‘consequent volgens deze opvatting handelt’ – op één uitzondering na. Weer tovert ze haar boeman Trump naar boven (p. 54).

Maar als de drie ideologieën (postmoderne filosofie, evolutionaire psychologie en neoliberale economie) zo wijdverspreid zijn, niet eens meer bevraagd worden op universiteiten omdat we ze voor waar aannemen (p. 54), hoezo kan ze dan maar één iemand aanwijzen die werkelijk volgens deze ideologieën handelt? Er zijn twee mogelijke antwoorden. Of de ideologieën zijn niet zo dominant als ze ons voorhoudt – of ze leidt aan tunnelvisie en er zijn veel meer mensen die handelen volgens deze drie ideologieën.

Als het eerste waar is, en ze de macht van de ideologieën op onze wereld waanzinnig overdrijft, dan dendert haar filosofische basis uit haar betoog. Slechts één man is dan het probleem. De rest van het flinterdunne werkje is in dat geval niet veel meer dan een opsomming voorbeelden die laten zien dat Trump een zwendelaar is. Als filosofische tekst kunnen we het werkje rechtstreeks naar de prullenbak verwijzen. We kunnen het hooguit nog waarderen als een fraai geschreven column.

Een ironische noot: ze verwijt Trump dat hij zoveel mogelijk kopieën van zichzelf wilt produceren – ‘of in ieder geval zoveel mogelijk kopieën van zijn naam (p. 54).’ Tegelijkertijd bestaat de cover van dit boekje uit een grote foto van haarzelf.

Als het tweede waar is en er veel meer voorbeelden zijn van mensen die hun handelen laten leiden door de drie ideologieën, die volgens haar sinds 1989 de wereld vormen, dan is het te simplistisch om voortdurend Trump aan te wijzen als degene waartegen we ons moeten verzetten. Zulke bedriegers mogen we, de drie ideologieën aangenomen, aan alle kanten van het politieke spectrum verwachten en niet alleen bij het rechts nationalisme.

En is dat juist niet wat we zien? Van allerlei kanten wordt er los omgegaan met de waarheid. Hillary Clinton haalt in de Truth-o-meter van factchecker Politifact een score van 50% ware, of bijna ware uitspraken – nog altijd veel beter Trumps afschuwelijke score van 17% – maar toch niet een score die we van politici verlangen. Ook zij is dus een voorbeeld van ons tijdperk van post-truth.

Zelfs Susan Neiman, filosofe van beroep, agerend tegen het post-truth tijdperk, hebben we hier betrapt op post-truth trekjes. Haar woordgebruik, bijvoorbeeld hoe ze spreekt van het ‘verlies van Wilders’ speelt in op emoties. Haar filosofische argumentatie lijkt niet te kloppen. Post-truth komt dus niet alleen van rechtse gekken. Helaas, was het maar zo simpel. Het probleem is vele malen groter.