De slaaf die nooit slaaf was: Epictetus over vrijheid

Vrij is degene die leeft zoals hij wil, die tot niets gedwongen kan worden, die in niets gehinderd kan worden, die ongevoelig is voor gewelddadige pressie, wiens impulsen niet gefrustreerd worden, die bereikt waar hij naar streeft, die niet terechtkomt in wat hij wil vermijden. Wie wil er in zijn leven nu niet zo’n doel bereiken? – Niemand –

Zo begint de Romeinse filosoof en voormalige slaaf Epictetus (ca. 50-138 na Chr.) zijn prachtige college over vrijheid, hier vertaald door Gerard Boter en Rob Brouwer, te vinden in zijn Verzameld werk (Engels online). In zijn colleges gaf hij ook advies over hoe je om moet gaan met ergernis en boosheid.

Volgens Epictetus is leven in vrijheid leven zoals je zelf wilt. Hij stelt dat niemand wil leven met onjuiste opvattingen, dat niemand ondoordacht wil handelen of onrechtvaardig wil zijn, dat niemand zich ontevreden of minderwaardig wil voelen. Doe je dat toch, dan leef je niet zoals je wilt en ben je dus niet vrij.

Toch zijn we allemaal veel meer slaaf dan we vaak beseffen. We hechten bijvoorbeeld waarde aan hoeveel mensen onze profielfoto liken; of die ene jongen, meisje, man of vrouw, ons wel ziet zitten;

we houden van rijkdom, een tribunaat, een praetorschap, een consulaat. Als we zulke dingen dus liefhebben, haten en vrezen, kan het niet anders of degenen die daar macht over hebben, zijn onze meesters.

Epictetus maakt een onderscheid tussen zaken die we in onze macht hebben en zaken die buiten ons macht vallen. Er zijn namelijk volgens hem veel dingen die niet onze macht liggen, bijvoorbeeld het feit dat iedereen uiteindelijk sterft, maar ook hoeveel mensen je laatste Tweet delen. Daar moeten we ons dan ook niet druk over maken. Hij gaat daarin heel ver: “we moeten ons lichaam terzijde schuiven, de lichaamsdelen, onze vermogens, ons bezit, onze reputatie, onze ambten, eervolle posities, kinderen, broers, vrienden, al die dingen moeten we als van een ander beschouwen.”

–Dus ik moet niet streven naar gezondheid? –Nee, en ook niet naar iets anders wat van een ander is. Want alles wat niet in jouw macht ligt om te verwerven of te behouden wanneer je dat wilt, is van een ander. Daar moet je je handen dus ver van afhouden, en je streven nog veel meer. Zo niet, dan heb je jezelf als slaaf uitgeleverd, dan heb je je nek gebogen, wanneer je iets bewondert wat niet van jou is, wanneer je verlangt naar dingen die van anderen afhankelijk en sterfelijk zijn.

Hoe worden we vrij?

Rijkdom zorgt daar namelijk niet voor, een consulaat ook niet, het bestuur van een provincie en ene koningschap al evenmin; het moet ergens anders gezocht worden. Wat zorgt er bij het schrijven voor dat je niet gehinderd en gedwarsboomd wordt?–De schrijfkunst. –En bij het citerspelen? –De kunst van het citerspelen. –Dus bij het leven is het de levenskunst.

De levenskunst, de filosofie, leert ons dat we allemaal zaken verlangen in het leven waar we geen macht over hebben. Aristoteles leerde ons dat onze verlangens oneindig zijn. Als we ons daardoor laten leiden zijn we nooit vrij. We moeten onze verlangens dus beperken:

Vrijheid is niet het gevolg van het realiseren wat je verlangt, maar van het uitschakelen van het verlangen.

Als je dat doet, kan je vrij zijn, zelfs als je een slaaf – in de letterlijke zin van het woord, een stuk eigendom – bent, zoals Epictetus ook was.

Maar hoe beperk je je verlangens?

Dat is niet eenvoudig, erkent ook Epictetus, maar door veelvuldige oefening kan je er steeds beter in worden. Het gaat erom steeds meer de realisatie op te wekken dat je niet meer nodig hebt dan je eigen gedachten, daarin zit je vrijheid. Niets meer heb je nodig.

Zeg niet dat ze onmisbaar voor je zijn, dan zijn ze het ook niet. Op deze manier moet je je oefenen van ’s morgens vroeg ’s avonds laat. Begin met onbelangrijke dingen, die gemakkelijk kapot gaan: een pot, een beker. Daarna doe je hetzelfde met een mantel, een hond, een paard, een stuk grond. En daarna richt je je op jezelf: je lichaam, je lichaamsdelen, je kinderen, je vrouw, je broers. Kijk overal om je heen, en werp dat alles van je af; zuiver je overtuigingen, zorg ervoor dat niets van wat niet van jou is, zich aan je vasthecht, met je vergroeid raakt, en je pijn doet als het van je wordt afgenomen. En als je jezelf elke dag oefent, net zoals je in de sportschool doet, zeg dan niet dat je je met filosofie bezighoudt (dat woord wekt irritatie), maar dat je iemand gevonden hebt die jou uit slavernij heeft vrijgekocht; want dat is echte vrijheid.

Epictetus’ Verzameld werk is een prachtig boek om op je bureau te hebben liggen en af en toe eens in te slaan. Bekijk ook eens wat hij zei over het omgaan met boosheid en zijn handboekje voor een gelukkig leven, een beknopte praktische samenvatting van zijn denken. Lees daarnaast van zijn collega Seneca, die schreef over de relatie tussen alleen zijn en geluk, vriendschap en het lezen van beproefde auteurs.